2015‑ci ildə neftin qiymətinin çökməsi Azərbaycan kimi enerji‑asılı ölkənin iqtisadiyyatında böyük sarsıntı yaratdı; siyasətçilər isə makro‑maliyyə mənzərəsini sistemli şəkildə dəyişdirən genişmiqyaslı islahat proqramını işə saldılar. On il sonra bu yolun əhəmiyyəti daha da artır.
Qlobal bazarlarda yenidən qeyri‑sabitlik hökm sürür — geosiyasi gərginliklər, iqlim keçidləri və inflyasiya tsikllərinin təsiri — Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, resurslara malik iqtisadiyyatlar necə davamlılığa doğru inkişaf edə bilər. Ölkənin inkişaf trayektoriyası bir məqamı vurğulayır: institusional güc və möhkəm siyasət çərçivələri sadəcə böhran sonrası vasitələr deyil, risklərin artdığı bir dünyada davamlı ehtiyaclardır.
2015‑ci ildə Brent neftinin qiyməti 40%-dən çox düşdü, bu isə Azərbaycanın büdcə gəlirlərini kəskin azaltdı və hidrokarbonlardan üzən, ixrac gəlirlərinin təxminən üçdə ikisini neftlə qazın təşkil etdiyi bir iqtisadiyyatda struktur zəiflikləri üzə çıxardı. Manat iki dəfə kəskin devalvasiya keçirdi, illik inflyasiya qısa müddətdə iki rəqəmli həddə çatdı və valyuta ehtiyatları üçdə bir hissəsinə qədər azaldı. Bu böhran — ağrılı olsa da — dəyişiklik üçün katalizator oldu: hakimiyyət orqanları manatın idarə olunan sərbəst məzənnə sisteminə keçdi (valyutanın dəyərinin bazarın diktəsi ilə dəyişməsinə imkan verildi, lazım olduqda Mərkəzi Bank müdaxilə edə bilirdi), maliyyə xərcləri sıxlaşdırıldı və — ən mühümü — genişmiqyaslı institusional islahatlara sadiqlik nümayiş etdirildi.
1. Bank sisteminin möhkəmləndirilməsi
İlk olaraq Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) və Maliyyə Monitorinq Xidməti reaksiya verdi. Basel III kapital və likvidlik standartlarının qəbul edilməsi sürətləndirildi; uyğunluq üzrə formal yanaşma riskəsaslı nəzarətlə əvəz olundu; tələblərə cavab verə bilməyən köhnə banklar ya birləşdirildi, ya da bağlandı. 2016-cı ildə 21%-ə çatmış problemli kreditlərin (NPL) nisbəti 2024-cü ilin sonuna 2,4%-ə düşdü; bu, bankların borclarını təmizləyə bilib sistemə inamı bərpa etdiyini göstərən kəskin irəliləyişdir. Ümumi kapital adekvatlığı – yəni bankların potensial itkiləri qarşılamaq üçün saxladıqları kapital yastığı – hazırda orta hesabla 17%-dir ki, bu da minimum tələblərdən xeyli yüksəkdir; müntəzəm stress-testlər isə vaxtında korrektiv tədbirlərin görülməsinə imkan yaradır.
2. Maliyyə siyasətinin tənzimlənməsi
Dövlət Maliyyə Nazirliyi Orta‑Müddətli Xərcləmə Çərçivəsini (Medium‑Term Expenditure Framework, MTEF) təqdim etdi və 2027‑ci ilə qədər neftdən olmayan əsas defisiti qeyri‑neft ÜDM‑nin 17,5%‑i səviyyəsində məhdudlaşdıran fiskal qayda qəbul edildi. 2024‑cü ildə neftdən olmayan əsas defisit 20,6% idi — bu, hədəfdən 3,4 faiz bəndi artıq yaxşı nəticə deməkdir, göstərir ki, hökumət neft gəlirlərindən asılılığı gözləniləndən daha sürətli şəkildə azaldır və fiskal davamlılığı möhkəmləndirir. Çoxillik büdcə hazırlanması, konservativ neft qiyməti proqnozları ilə müşahidə olunur, bu da bazarlar dəyişsə belə əsas proqramları qoruyur. Əlavə islahatlar e‑satınalma sistemlərini yüksəltdi, Vahid Xəzinə Hesabının əhatəsini genişləndirdi və xərcləmə agentlikləri üçün demək olar‑gerçək vaxt rejimində tablolar hazırladı.
Maliyyə məsuliyyətinə sadiqliyin nəticələri ölçülə bilər: 2024‑cü ilin sonuna qədər dövlət borcunun ÜDM‑ə nisbəti 21,7%‑ə çatmışdı — orta müddətli hədd olan 30%‑dan çox aşağıdır. Ölkə həmçinin 2023‑cü ildə “Open Budget Index”də dünya üzrə 23‑cü yer tutdu, 67 bal topladı — beynəlxalq məzənnənin ortalamasından 22 xal çox.
Xüsusilə, Azərbaycan Dövlət Neft Fondu (ADNF) investisiya mandatını sıxlaşdırdı, infrastruktura, yaşıl istiqrazlara və özəl kapitala diversifikasiya etdi. İyunun 2025‑ci vəziyyətinə görə, AMB və ADNF‑in birgə aktivləri 73 milyard dollar idi — bu, demək olar ki, iki illik idxala bərabər xarici tampon (“buffer”) təmin edir.
3. İdarəetmə və şəffaflığın artırılması
Fiskal və maliyyə çərçivələrindən başqa, institusional idarəetmə sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər olub. 2020‑ci ildən Azərbaycan Bankçılıq Assosiasiyası (ABA) risk mədəniyyəti, dayanıqlı maliyyə (sustainable finance), fintech tənzimləməsi və prudensial standartlar kimi sahələri əhatə edən 15‑dən çox texniki işçi qrupu təşkil edib. Bu platformalar nəzarətin müasirləşdirilməsini sürətləndirir və özəl sektorla tənzimləyici orqanlar arasında əlaqələrin genişlənməsinə kömək edir.
Tənzimləyici şəffaflıq da xeyli artıb. Mərkəzi Bank indi yarımillik Maliyyə Sabitliyi Hesabatlarını, aylıq monetar və makroiqtisadi bülletenlər yayımlayır və gələcəyə dair rəhbərlik (forward guidance) brifinqləri keçirir. Bütün kommersiya bankları kapital adekvatlığı, likvidlik və konsentrasiyalaşma göstəriciləri daxil olmaqla standartlaşdırılmış risk açıqlamaları dərc etməlidir.
2024‑cü ildə Azərbaycan bölgədə ESG məqsədlərinə uyğunlaşmanı və davamlı maliyyəni təşviq etmək üçün milli yaşıl taksonomiya (“green taxonomy”) yayımlayan ilk ölkələrdən biri oldu. Nəzarət orqanları Tier‑1 maliyyə institutlarında riskə əsaslanan AML/CFT nəzarətini tətbiq etdilər və bank sektoru üçün tənzimləyici müraciətlərin rəqəmsallaşdırılması tam şəkildə həyata keçirildi — bu addımlar maliyyə cinayətlərinə qarşı qorunmanı gücləndirir və banklar üçün nəzarəti sürətli, daha şəffaf və daha az yük gətirən edir.
Bu ikili yanaşma — tarixi boşluqların bağlanması ilə yanaşı, irəliyə baxan risk alətlərinin də daxil edilməsi — Azərbaycanı həm daxili inkişaf ehtiyaclarını yerinə yetirməyə, həm də beynəlxalq standartlara uyğunlaşmağa qoyub. Davamlılıq indi təkcə fiskal tamponlarda deyil, institusional şəffaflıqda və iqtisadi sektorlar arasında siyasət koordinasiyasının artan mürəkkəbliyində özünü göstərir.
4. Makro‑maliyyə riskinə qarşı birlikdə hərəkət etmək
2021-ci ildən etibarən böhranlara cavab iqtisadi idarəetmənin ən yüksək səviyyəsində koordinasiya olunur. Birgə ssenari icmalları – əmtəə şoklarını, regional münaqişələrin təsirlərini və qlobal faiz dərəcəsi düzəlişlərini əhatə edən – likvidlik dəstəyi və hədəflənmiş kredit güzəştləri kimi institutlararası tədbirlərə istiqamət verir. Paylaşılan “işıqfor” paneli isə fiskal, monetar və tənzimləyici orqanlar arasında vaxtında və vahid hərəkəti təmin edir.
Görünən nəticələr və gələcək çağırışlar
Nəticələr göz qabağındadır. 2025‑ci ildə Fitch və Moody’s beynəlxalq reytinq agentlikləri Azərbaycan‑ın dövlət reytinqlərini “BBB‑” və “Baa3”‑ə yüksəltdilər; buna səbəb olaraq disiplinli maliyyə idarəçiliyi və güclü xarici tamponlar göstərildi. İllik inflyasiya 2024‑cü ildə 2,2%‑yə bərabər olmuşdu, devalvasiya sonrası illərdəki 12%‑lik göstəricidən xeyli aşağıdır. Real ÜDM 2024‑cü ildə 4,1%‑lik artım göstərdi — 2023‑cü ildə 1,4%‑dən; neftdən olmayan sahələrdə isə tikinti, İKT, nəqliyyat və turizm kimi sektorlar 6,1% yüksək artım əldə etdi.
Beynəlxalq sərmayədarlar bunu görürlər. 2024‑cü ildə birbaşa xarici investisiyalar 4,1 milyard dollar olmuşdur – 2013‑cü ildən bəri ən yüksək səviyyə; bunların üçdə biri 2050‑ci ildə net‑sıfır hədəfinə uyğun olaraq bərpa olunan enerji layihələrinə yönəlib.
Bütün bunlara baxmayaraq, çətinliklər hələ də qalır. Milli valyuta kapital bazarlarının dərinləşməsi, bank nəzarətinin tam olaraq Avropa İttifaqı qanunları ilə uyumlaşdırılması və ADNF‑in ESG keçidinin sürətləndirilməsi siyasətçilərin öhdəliklərini sınağa çəkəcək. Lakin son onillikdəki uğurlar göstərir ki, şokla qarşılaşdıqda Azərbaycan adaptasiya etməyə hazırdır.
Eyni zamanda, qlobal dekarbonizasiya gündəmi uzun müddətli olaraq enerji gəlirlərinə təzyiq göstərə bilər, bu da iqtisadi diversifikasiyanı daha da aktuallaşdırır. Azərbaycan artıq daha balanslı inkişaf modelinə keçid mərhələsindədir. Nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, sənaye, xidmətlər və rəqəmsal iqtisadiyyat sahələrində konkret tədbirlər həyata keçirilir. İnfrastruktur yatırımələri, tənzimləmə islahatları və insan kapitalına yönəlmiş hədəfli xərclər bu keçidi dəstəkləyir.
Yenə də, vacib işlər qabaqdadır, xüsusilə neftdən olmayan ixracın genişləndirilməsi, daxili bazarların dərinləşdirilməsi və qlobal rəqabətə davamlı istehsalın təşviqi sahəsində. Ölkə hələ iqtisadi quruculuğun kritik mərhələsindədir, “davamlılıq” və “transformasiya” onun idarəediciləri kimi fəaliyyət göstərir.
Resursları ixrac edən iqtisadiyyatlar sürətlə dəyişən qlobal mənzərədə qarşılaşarkən, davamlılıq artıq yalnız tamponlardan və qısa müddətli stabilləşdirmə alətlərindən ibarət ola bilməz. Azərbaycanın təcrübəsi göstərir ki, fiskal qaydalar, monetar elastiklik və tənzimləyici islahatları əlaqələndirən vahid makro‑maliyyə çərçivəsi dəyişkənliklə mübarizə etməyə və daha davamlı, diversifikasiya olunmuş artıma zəmin yaratmağa kömək edə bilər.
Müəllif:Aqşin Əmirov
ABB-nin İdarə Heyəti sədrinin müavini, Baş Risk İdarəçisi
Azər Həzizadə
ABB-nin komanda rəhbəri, Bazar Risklərinin İdarəedilməsi şöbəsi