Bu məqalədə maliyyə bazarlarının ayrılmaz hissəsi olan spekulyasiya və spekulyantların yaratdığı situasiya və effektlərdən bəhs ediləcəkdir. Mövzumuz spekulyasiya, Azərbaycan maliyyə bazarları və onun iştirakçıları, iqtisadiyyatdakı rolu, habelə pulun riskə qarşı rasional və irrasional münasibəti olacaqdır.
Məqalədəki araşdırmalar süni intellektin təhlil qabiliyyəti və tarixi faktlardan istifadə etməklə aparılmışdır. Burada irəli sürülən fikirlər faktlara və iqtisadi nəzəriyyəyə əsaslansa da, gələcək barədə hər hansı bir proqnoz və ya tövsiyə xarakteri daşımır. Məqsəd, mövzu ətrafında fikir mübadiləsi aparmaq və müzakirə yaratmaqdır. Ümid edirik ki, bu məlumatlar bazarımızın inkişafına faydalı olacaqdır.
Fundamental Anlayışlar
Maliyyə bazarlarının iqtisadiyyatın mühüm bir hissəsi olduğunu hamımız bilirik. Bazarlar kapitalın müəssisələrə yönəldilməsinə və onların yeni investisiyalar cəlb etməsinə kömək edir, bununla da iqtisadi böyüməyə töhfə verir. Bu prosesin əsasında tez-tez neqativ hal kimi, hətta qumarla əlaqələndirilən “spekulyasiya” adlanan bir fəaliyyət dayanır ki, bu da onun bazarlardakı rolunun yanlış anlaşılmasına səbəb olur.
Bəs spekulyasiya nədir?
Spekulyasiya, mahiyyət etibarilə, qiymət dəyişkənliyindən istifadə edərək qazanc əldə etmək ümidi ilə həyata keçirilən hesablanmış bir biznes riskidir. Bu fəaliyyət, aktivin uzunmüddətli fundamental dəyərinə deyil, proqnozlaşdırılan gələcək qiymət hərəkətlərinə əsaslanan qərarlar qəbul etməyi əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, spekulyasiya konseptual olaraq risk alma və qısamüddətli oriyentasiya baxımından qumarla kəsişsə də, adətən aktivin alınmasını və ya yaradılmasını nəzərdə tutması və iqtisadi faydalılığa töhfə verməsi ilə fərqlənir. Geniş mənada, qazanc əldə etmək məqsədilə qeyri-müəyyən nəticəli risklər götürən bütün investorların və sahibkarların spekulyant olduğunu qəbul etmək vacibdir.
Bu məqalədə spekulyasiyanın periferik və ya arzuolunmaz bir fəaliyyət deyil, əksinə, bazarın təkamülü, səmərəliliyi və dayanıqlığı üçün əvəzolunmaz bir katalizator olduğu müdafiə edilir. Onun mövcudluğu qiymət kəşfi, likvidliyin təmin edilməsi və risklərin ötürülməsi kimi əsas funksiyaları təmin edir ki, bunlar da kapitalın formalaşması və daha geniş iqtisadi artım üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Spekulyativ fəaliyyət olmadan bazarlar dayaz, qeyri-səmərəli qalır və şaxələndirilmiş iqtisadiyyatı dəstəkləmək qabiliyyəti azalır.
Qiymət Kəşfi və Səmərəlilik
Peşəkar spekulyantlar, qiymət fərqlərindən qazanc əldə etmək üçün daim böyük həcmdə məlumatları təhlil edir və aktivlərin gələcək qiymətləri haqqında fikirlər formalaşdırırlar. Onların bu proqnozlara əsaslanan alış-satış əməliyyatları, yeni məlumatların aktiv qiymətlərinə sürətli daxil edilməsinə gətirib çıxarır, beləliklə, səmərəli və şəffaf qiymət kəşfini təmin edir. Müxtəlif fikirlərin bu kollektiv qarşılıqlı əlaqəsi bazar qiymətlərinin əsas dəyərləri və gələcək gözləntiləri daha dəqiq əks etdirməsinə səbəb olur. Bu, iqtisadi resursların ən məhsuldar şəkildə bölüşdürülməsini təmin edir.
Ayrı-ayrı spekulyantlar parçalanmış məlumatlara və aktivlərin dəyəri haqqında müxtəlif fikirlərə malikdirlər. Lakin onların bu fikirlərdən irəli gələn ticarət fəaliyyəti bazar mexanizmi vasitəsilə birləşir. Bu birləşmə prosesi, bəzi fərdi spekulyantlar səhv etsələr belə, dağınıq məlumat hissələrini effektiv şəkildə sintez edərək vahid, yüksək informativ qiymət siqnalına çevirir. Beləliklə, spekulyasiya bazarda bir növ “kollektiv ağıl” yaradır ki, bu da ona yeni məlumatları istənilən mərkəzləşdirilmiş orqandan və ya fərdi analitikdən daha sürətli və effektiv şəkildə emal etməyə və əks etdirməyə imkan verir. Bu dinamik birləşmə kapitalın ən səmərəli istifadəsinə yönəldilməsi üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir.
Likvidlik
Spekulyantlar, digərləri aktiv olmasa belə, daim almaq və satmaq istəyini nümayiş etdirərək, ikinci dərəcəli bazarlarda əhəmiyyətli likvidlik təmin edirlər. Onların yüksək ticarət həcmi aktivlərin asanlıqla və sürətlə nağd pula çevrilməsini təmin edir. Bu davamlı mövcudluq alış və satış qiymətləri arasındakı fərqi (bid-ask spread) azaldır, bütün iştirakçılar üçün ticarət xərclərini aşağı salır. Artan likvidlik investorlar üçün riski azaldır, onları kapital qoymağa daha meylli edir və ümumi investisiyaları stimullaşdırır.
Likvidlik, aktivin qiymətə əhəmiyyətli təsir göstərmədən nağd pula çevrilməsinin asanlığı kimi müəyyən edilir. Spekulyantlar, mövqelər və qiymət dəyişkənliyi riskləri götürərək, digər treyderlər üçün kontragent riskini öz üzərlərinə götürürlər. Spekulyantlar tərəfindən riskin bu şəkildə öz üzərinə götürülməsi, əslində, investorların tələb edəcəyi “likvidlik mükafatını” azaldır, bu da uzunmüddətli investorlar üçün mövqelərə daxil olmaq və çıxmaq üçün daha ucuz və daha az riskli edir. Beləliklə, spekulyantlar, risk götürərək, digər bazar iştirakçılarına bir növ “görünməz subsidiya” təqdim edir.
Riskin Ötürülməsi
Maliyyə bazarlarının, xüsusilə törəmə alətlər vasitəsilə əsas funksiyası qiymət riskinin səmərəli ötürülməsidir. Spekulyantlar bu riskləri idarə etməyə daha az hazır və ya qadir olan təşkilatlardan (hedcinq edənlərdən) qəbul etməyə hazırdırlar. Tərəflərin məqsədləri fərqli olsa da, bu qarşılıqlı əlaqə bazarın öz funksiyasını effektiv yerinə yetirməsinə imkan verir.
Firmalara və investorlara xüsusi riskləri (məsələn, valyuta, faiz dərəcəsi, əmtəə) hedcinq etməyə və ya idarə etməyə imkan verməklə, spekulyasiya kapitalın ümumi dəyərini və qeyri-müəyyənliyi azaltmağa kömək edir. Bu da investisiyaların və innovasiyaların artmasına dəstək olur. Real iqtisadiyyat sektorundakı müəssisələr əsas əməliyyatlarından kənara çıxan daxili qiymət və valyuta riskləri ilə üzləşirlər. Spekulyantlar, hedcinq əməliyyatlarında kontragent kimi çıxış edərək, bu müəssisələrə öz əməliyyatlarını “risksizləşdirməyə” imkan verir.
Bazar İntizamı və İnnovasiya
Spekulyantlar, kollektiv alış-satış əməliyyatları vasitəsilə, bazar intizamının güclü bir qüvvəsi kimi çıxış edə bilərlər. Onlar investorları bazarlardakı əsas zəifliklər barədə xəbərdar edə və hətta qiymətqoyma yolu ilə dövlət siyasətinə təzyiq göstərə bilərlər. Məsələn, spekulyativ qısa satış, həddindən artıq nikbinliyə meydan oxuyaraq aktiv qiymət qabarcıqlarının yaranmasının qarşısını ala bilər.
Maliyyə innovasiyaları spekulyasiya ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Yeni maliyyə aktivləri tez-tez qeyri-müəyyənliklə müşayiət olunur ki, bu da təbii olaraq spekulyativ ticarətə gətirib çıxarır. Bu dinamik qarşılıqlı əlaqə, bəzən qısamüddətli sabitliyin pozulmasına səbəb olsa da, maliyyə alətlərinin və ümumi bazar strukturunun təkamülünü irəli sürən güclü bir iqtisadi qüvvədir.
Azərbaycanın Maliyyə Bazarı
Azərbaycanda maliyyə bazarı inkişaf etməmiş, aşağı likvidliyə və törəmə alətlər sahəsində məhdud fəaliyyətə malikdir. Ölkədə törəmə alətlər üçün hüquqi baza, eləcə də aktivlərin ticarəti üçün infrastruktur mövcud olsa da, bazarda faktiki ticarət fəaliyyəti və spekulyativ maraq hələ də inkişaf etməmişdir. Bu durum, bəzi qurumların strategiyalarının qısamüddətli sabitliyə üstünlük verməsi ilə bağlıdır. Bu yanaşma, uzunmüddətli yetkinlik və dayanıqlıq hesabına əldə edilən bir “sabitlik tələsi” yaradır.
Bu mühitdə, fəal və risk götürməyə hazır olan bazar iştirakçılarının olmaması, bazarın təbii inkişafına mane olur. Sərt tənzimləyici yanaşma, bazarın dərinləşməsi və innovasiyalar üçün zəruri olan dinamizmi və risk qəbulunu boğa bilər. Qeyri-likvidliyin davam etməsi isə həm yerli, həm də xarici investorları çəkindirir, beləliklə, bazarın inkişafını məhdudlaşdırır.
Nəticə
Spekulyantlar düşmən deyil. Bütün tarixi və real faktlar göstərir ki, eqoist olan spekulyantlar istəmədən bütün bazara yardım edir və onu balanslaşdırır. Onların
yaratdığı likvidlik, qiymətin təyini, risk ötürülməsi və kollektiv hərəkətləri bazarın funksionallığı üçün vacibdir.
Hazırda ölkədə manat sabitdir, bank sektoru sağlamdır, lakin fond bazarı dayaz və qeyri-likviddir. Anlamaq lazımdır ki, spekulyasiya olmadan inkişaf demək olar ki, mümkün deyil. İnvestorun çıxış strategiyasının (exit strategy), hedcinq alətinin olmaması və bu alətlərin yaranmasına səbəb ola biləcək spekulyant anlayışının daxildə yaranmaması fonunda bazarın sürətli inkişafını gözləmək düzgün deyil.
Bunun üçün maliyyə bazarlarının keçdiyi tarixi yola nəzər salmaq, sadə törəmə alətləri və aktiv ticarət üçün infrastruktur gətirmək lazımdır. Bu, həmçinin xarici kapital axınını da təmin edə bilər. Spekulyativ təfəkkürlü bazar iştirakçıları məcbur qalıb kapitalı xarici bazarlara axıdırlar və az məlumatlılıq və uzaqda olmaları səbəbindən əlavə risklər alırlar. Nəticədə bir seçim etməliyik: ya sabitlik və indiki dayaz bazar, ya da nəzarətli risklə birlikdə sürətlənmiş inkişaf.
Müəllif: Tamerlan Bayramlı/ Böhran meneceri