Borc münasibətləri hər bir cəmiyyətdə zəruri maliyyə aləti kimi qəbul edilir: bu, resursların müvəqqəti yenidən bölüşdürülməsi və gələcəkdə geri qaytarılması üçün qarşılıqlı razılaşmadır. Lakin bu mexanizm rəsmi maliyyə institutları ilə yanaşı, qeyri-rəsmi müstəvidə — qohumluq, dostluq, sosial şəbəkələr və sələmçilik praktikalarında tamamilə fərqli psixoloji qatlarla yüklənir. İstənilən borc əməliyyatının iqtisadi əsasında risk var: kapital olduğu yerdən başqa istiqamətə hərəkət edir və geri dönməmək ehtimalı daşıyır. Rəsmi bank sektoru bu riski kredit analizi, risk scoring, zaminlik, girov, sığorta kimi mexanizmlərlə minimuma endirir. Ancaq qeyri-rəsmi səviyyədə — xüsusilə “küçə sələmçisi” və ya dost-qohum kreditorluğu — risk əvəzinə əksər hallarda psixoloji təzyiq və sosial basqı mexanizmləri işə düşür. Bu zaman borclu avtomatik olaraq günahkar, borc verən isə şəxsi əxlaq norması müdafiəçisi mövqeyinə keçir. Halbuki bu davranış modeli real bazar prinsipi ilə təzadlıdır: borc verən tərəf də risk daşıyır və bu riski başa düşmədən alət kimi istifadə etməsi yalnız manipulyativ güc balansı yaradır. İllərdir formalaşmış davranış kodları göstərir ki, bir çox halda borc verən tərəf “xeyirxah”, “qurtarıcı” obrazında özünə əlavə psixoloji üstünlük qazandırır və beləliklə, borclu tərəfdə utanc, günahkarlıq və asılılıq hissini şişirdir. Bu isə sosial münasibətlərdə asimmetrik informasiya effekti yaradır: borc verən qeyri-rəsmi şəkildə “sənin şəxsi sərhədlərini müəyyən etmək haqqına malikdir” illüziyasına qapılır.
Maraqlı olan odur ki, dostluq və sosial kapital bu zəncirin içində sürətlə sıradan çıxır. İqtisadi məntiqlə dost münasibətləri bazarın yaratdığı ən etibarlı etimad modelidir, amma kiçik məbləğli borc bəzən bu modeli tamamilə çürüdür. Müşahidələr göstərir ki, insanlar kiçik məbləğlərə görə bir-birinə diktə edəcək səs tonu yaradır, “mən sənə necə istəyirəm elə də danışaram” tipli passiv-aqressiv ritorika formalaşdırır. Faktiki olaraq adam dostuna verdiyi puldan əlavə, onun mədəniyyətini, şəxsi iradəsini də almağa çalışır. Bu ən alçaq sövdələşmədir — çünki insan dostluq maskasını pula dəyişir. Burada mifoloji paralel də maraqlıdır: bir vaxtlar yolların, ticarətin və fəndgirliyin himayədarı olan Hermes obrazı — Tanrıların elçisi — indi bu mifik hekayədə insanın acgözlüyündən və qorxusundan qidalanan qaranlıq bir manipulyatora çevrilir. Hermes artıq o tanrı deyil; onun gözünü küçə kreditlərinin sürünən həyatları, zənglərlə terror edilən ailələr, gecə zənglərindəki qorxu və təhqir tutub.
Sələmçilik bu mexanizmin ən təhlükəli versiyasıdır. Qeyri-rəsmi pul dövriyyəsi tamamilə dövlət nəzarətindən kənardır, gəlir vergisi ödənilmir, müqavilə yoxdur, girov isə ən çox hallarda sadəcə psixoloji basqı alətidir. Tərəflərdən biri — adətən borclu — real hüquqi müdafiəsiz qalır və situasiyadan çıxış üçün həyat səviyyəsini onqat zədələyir. Belə situasiyada pul artıq kapital deyil, şərəfi girov götürən, iradəni boğan qara alətdir. İqtisadi məntiq tələb edir ki, borc verən tərəf kapitalını risk zonasında yerləşdirdiyini başa düşsün. Əgər rəsmi maliyyə institutu riski yüksək görüb “yox” deyirsə, yüksək faizlə sələm verən də bilməlidir ki, batma riski ikiqatdır. Bu baxımdan “borc həmişə qaytarılmalıdır” ritorikası iqtisadi reallığa ziddir. Bəli, borc qaytarılmalıdır — bu, şərəfdir. Amma borc verən də situasiyanın məsuliyyətini bölüşməlidir. Əgər pulun qaytarılması mümkün olmayanda psixoloji terror, ailəyə basqı, məhəllə söyüşü, “mən sənin həyatını necə istəyirəm elə də dağıdaram” tipli ritorika işə düşürsə — bu artıq real bazar deyil, bu, mədəniyyətin iflasıdır.
Maliyyə nəzəriyyəsi baxımından bu cür toksik münasibətlər real sektor üçün daha geniş nəticə yaradır: qeyri-rəsmi borc və sələmçilik praktikaları yalnız mikro səviyyədə insan həyatını məhv etmir, həm də cəmiyyətin pul münasibətlərinə və rəsmi maliyyə institutlarına olan etimadını zəhərləyir. İnsanların şəxsi sərhədlərinin və sosial kapitalın pula dəyişdirilməsi isə uzunmüddətli perspektivdə işgüzarlığı, dürüst müqavilə mədəniyyətini və iqtisadi rasional davranışı sarsıdır. Bu, rəsmi maliyyə sistemini gücləndirmir, əksinə, onu kölgədə qalan, təhlükəli şantaj alətləri ilə əvəz edir. Bu nəticə həm etik, həm də real bazar baxımından iflasdır.
Müəllif: Tamerlan Bayramlı/ Böhran meneceri