Təbii sərvətlərdən, xüsusilə neft və qaz kimi strateji əhəmiyyətli resurslardan əldə edilən gəlirlər, ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır. Bu gəlirlərin səmərəli və effektiv idarə edilməsi, uzunmüddətli makroiqtisadi inkişafın təmin edilməsi üçün vacibdir
Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun (ADNF) fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən gəlirlər, dövlət büdcəsinə böyük dəstək verir və müxtəlif sosial və iqtisadi layihələrin maliyyələşdirilməsinə yönəldilir. Bu layihələr arasında infrastrukturun inkişafı, təhsil və səhiyyə sektorlarının gücləndirilməsi, eləcə də kənd təsərrüfatının və qeyri-neft sektorunun inkişafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasını təmin edir və neftdən asılılığı azaldır.
Fond ölkə büdcəsinin formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Neft Fondundan büdcəyə edilən irihəcmli tranferlər dövlətin iqtisadi dayanıqlığının birbaşa təminatçısı rolunda çıxış edir. Beləki, 2024-cü ilin dövlət və icmal büdcənin aparılan dürüstləşdirilmə çərçivəsində Fondun 2024-cü ilin büdcəsində müvafiq dəyişikliklərin edilib, bu dəyişikliklərə əsasən Fondun büdcəsində xam neftin ortaçəkili qiyməti 60 ABŞ dollarından 75 ABŞ dollarına qədər, müvafiq olaraq Fondun büdcə gəlirləri 12 073,3 milyon manatdan 14 109,2 milyon manata qədər, büdcə xərcləri 12 900,2 milyon manatdan 12 904,9 milyon manata qədər artırılıb. Bununla əlaqədar, Fondun dürüstləşdirilmiş büdcəsində cari ilin sonuna 1 204,2 milyon manat profisit proqnozlaşdırılır. Neft Fondunun xərcləri ilə bağlı artım isə “2019–2023-cü illər üçün ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə Dövlət Proqramı”nın maliyyələşdirilməsinə yönəldilən xərclər üzrə proqnozun 4,7 milyon manat və yaxud 14,1 % artırılaraq 33,5 milyon manatdan 38,2 milyon manata çatdırılması hesabına olub.
Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, Dövlət Neft Fondu tək neft satışından deyil, eyni zamanda aktivlərin idarə olunmasından da irihəcmli qazanc əldə edirək maliyyə imkanlarını genişləndirir. 31 may 2024-cü il tarixinə Dövlət Neft Fondunun faktiki daxilolmaları 7440,7 milyon manat, xərcləri 5346,6 milyon manat təşkil edib, Fondun aktivləri ilin əvvəli ilə müqayisədə 1,76 mlrd ABŞ dollar və yaxud 3,1% artaraq 57,8 mln ABŞ dollar təşkil etmişdir. Qeyd edilməlidir ki, Fondun aktivlərinin həcmi 2024-cü ilin əvvəlində 56 069,7 milyon ABŞ dolları təşkil edib. Fondun aktivlərinin bir hissəsini beynəlxalq maliyyə bazarlarında diversifikasiyalı yatırımlara yönəldir. Bu, fondun gəlirlərini sabitləşdirmək və riskləri azaltmaq məqsədi daşıyır.
ARDNF də kotirovka olunan səhmlərə investisiyalarını həyata keçirərkən passiv idarəetmə strategiyasından istifadə edir. Bu strategiya individual şirkətlərin səhmlərinə investisiya etmək əvəzinə, “MSCI World” kimi xüsusi səhm indekslərini izləməyi nəzərdə tutur. ARDNF-nin səhm portfeli üzrə izlədiyi əsas indeks olan “MSCI World” indeksi 1465 şirkətin (bu şirkətlərin toplam bazar kapitalizasiyası 70 trilyon ABŞ dollarına yaxındır) səhmlərini özündə birləşdirir. Aktivlərinin səmərəli idarə edilməsinin nəticəsidir ki, 2024-cü ilin ilk rübündə Fond aktivlərinin idarə olunmasından 1 846,9 milyon manat gəlir əldə edib. 2024-cü ilin I rübü üzrə Azərbaycan Dövlət Neft Fondu (ARDNF) ən çox “Microsoft”un səhmlərinə sahib olub. Fond ötən ilin sonu ilə müqayisədə bu ilin ilk rübündə texnologiya korporasiyasındakı səhm portfelini 12,8% artıraraq 438 mln. dollardan 494 mln. dollara çatdırıb.
Fond “Microsoft”un əksinə, “Apple” üzrə səhm portfelini 77 mln. dollar və ya 15,5% azaldaraq 419 mln. dollara endirib. Ötən ilin sonunda bu rəqəm 496 mln. dollar təşkil edib. Bu nəticələrlə “Apple” ARNDF-in TOP-5-liyində ikinci pilləyə enib.
ARDNF ilk rübdə “NVIDIA”nın səhmlərinə yatırımları 169 mln. dollar artırıb. Fondun “NVIDIA” üzrə səhm portfelinin dəyəri 202 mln. dollardan 371 mln. dollara yüksəlib. ARDNF həmçinin, “Amazon” üzrə səhm portfelinin həcmini 233 mln. dollardan 279 milyon dollara çatdırıb.
Ötən ilin sonu ilə müqayisədə bu ilin ilk rübdə “Alfabet” (Google) ARDNF-in TOP-5-yinə düşə bilməyib. Ötən ilin sonunda Fond “Alfabet”in 258 mln. dollar həcmində səhminə sahib olub.
Əvəzində Fond Mark Zukerberqin “Meta platforms”ına 179 milyon dollar həcmdə investisiya edib. Sözügedən İT nəhənglərinin ARDNF-nin kotirovka olunan səhm portfelindəki payı müvafiq olaraq 4,0%, 3,4%, 3,0%, 2,3% və 1,4% təşkil edib.
Qeyd edək ki, 2024-cü ilin ilk rübündə səhm portfelinə daxil olan TOP-5 şirkət üzrə ümumi yatırımların həcmi 1 mlrd. 742 mln. dollar təşkil edib ki, bu da ötən ilin sonu ilə müqayisədə 7% çoxdur. Ötən il bu rəqəm 1 milyard 627 milyon dollar təşkil edib. Dövlət Neft Fondu valyuta məzənnələrinin dəyişməsindən yaranan fərqdən büdcədənkənar 151,7 milyon manat gəlir əldə edib.
ARDNF-nin gəlirləri dövlət büdcəsinin gəlirlərinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Bu gəlirlər sayəsində hökumət sosial xərcləri artırmış və infrastruktura invetisiya etmişdir. ARDNF-nin maliyyələşdirdiyi sosial proqramlar sayəsində Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Belə ki, ölkədə yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmış və 2003-cü ildəki 43%-dən 2023-cü ildə 5%-ə düşüb. Qeyri-neft sektoru sürətlə inkişaf etmişdir və 2003-cü ildə ÜDM-də 42%-lik paydan 2023-cü ildə 65%-lik paya yüksəlmişdir.
Son 10 ildə (2013-2023) Azərbaycan manatı ABŞ dolları qarşısında cəmi %15 dəyərsizləşmişdir. Bu, bölgədəki digər valyutalara nisbətən manatın ən sabit valyutalardan biri olduğunu göstərir. ARDNF, valyuta ehtiyatlarından vaxtaşırı manatın dəyərini tənzimləmək üçün istifadə edilir. Neft gəlirlərindən əldə edilən valyuta ehtiyatları, manatın tələbini artırmaq və təzyiqi azaltmaq üçün valyuta hərraclarında satılır. Ölkədə valyutaya tələbin artması vəziyyətində yaranan tələbi qarşılayan Dövlət Neft Fondu ölkədə monetar sabitliyin qorunmasında əvəzsiz rol oynayır. Sabit valyuta məzənnəsi investisiya fəaliyyətini və ticarəti asanlaşdırır, bu da iqtisadi inkişafa təkan verir. Manatın dəyərinin sabitləşdirilməsi və inflyasiyanın aşağı saxlanılması əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasına kömək edir.
Fond tərəfindən 2024-cü ilin iyun ayı ərzində 405,6 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait satılıb.Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu tərəfindən 2024-cü ilin may ayı ərzində 558,6 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait satılmışdı.
Beləkilə, Fondun valyuta satışı iyunda may ayı ilə müqayisədə 153 milyon ABŞ dolları və ya 27,4% az olub.
Fond tərəfindən 2024-cü ilin yanvar ayı ərzində 417 milyon ABŞ dolları məbləğində, fevral ayı ərzində 920,5 milyon ABŞ dolları məbləğində, mart ayı ərzində 498,3 milyon ABŞ dolları məbləğində, aprel ayı ərzində isə 623,4 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait satılıb.
Neft Fondunun səmərəli fəaliyyəti və ölkə iqtisadiyyatındakı həlledici təsiri beynəlxaq reytinq agentliklərinin da diqqətindən kənarda qalmayıb. “Moody’s” beynəlxalq reytinq agentliyi Azərbaycanın suveren reytinqi ilə bağlı proqnozunda Neft Fondunun Azərbaycan iqtisadi inkişafında və dayanıqlığındakı rolunu «Azərbaycan Dövlət Neft Fondunda (ARDNF) saxlanılan suveren sərvətlər əhəmiyyətli dərəcədədir və hökumətin birbaşa borcunu təxminən 5 dəfə örtür.» fikri ilə ifadə edib.
Yazı “ARDNF-nin yaradılmasının 25-ci ildönümü münasibətilə münasibətilə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun makroiqtisadi sabitliyin təminatında və ölkə iqtisadiyyatının inkişafında rolu” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur
Müəllif: Aynur Qəniyeva